شبیه‏سازى از دیدگاه فقه

شبیه‏سازى از دیدگاه فقه
الف) دیدگاه علماى شیعه

مراجع عظام فعلى، شبیه‏سازى حیوانات را بالاتفاق جایز مى‏دانند ولى در مورد شبیه‏سازى انسانها آراى مختلفى دارند. ابتدا سؤال و جواب علما در مورد شبیه‏سازى حیوان را نقل مى‏کنیم.
مراجع عظام در پاسخ به سؤال «آیا مشابه‏سازى حیوان زنده توسط تکثیر سلولهاى وى (کلوناژ) جایز است؟ (سلولى از حیوان زنده اخذ مى‏شود و با تکثیر آن سلول، از طریق اطلاعات DNA، حیوانى با همان خصوصیات قبلى ایجاد مى‏کنند.)» چنین جواب دادند:
آیت‏الله خامنه‏اى: این کار فى نفسه اشکال ندارد.
آیت‏الله فاضل لنکرانى: دلیلى بر حرمت این عمل بر حسب عنوان اولى به نظر نرسیده است؛ گرچه بر حسب عناوین ثانویه اشکال دارد.
آیت‏الله بهجت: ظاهرا اشکالى به نظر نمى‏رسد.
آیت‏الله نورى همدانى: در غیر انسان جایز است.
آیت‏الله مکارم شیرازى: این کار در مورد حیوانات اشکالى ندارد ولى در مورد انسان جایز نیست.
آیت‌الله مکارم: عمل شبیه سازی انسان از نظر شرعی خالی از اشکال نیست .
یک مرجع تقلید شیعیان تغییر جنسیت و ظاهر ساختن جنسیت واقعى را در صورت استفاده از مقدمات مشروع جایز اعلام کرد.
آیت‌الله مکارم شیرازی در پاسخ به استفتایی مبنی بر اینکه تغییر جنسیت چه حکمى دارد؟ نوشت: «تغییر جنسیت و ظاهر ساختن جنسیت واقعى ذاتاً خلاف شرع نیست، ولى باید از مقدمات مشروع استفاده شود. یعنى نظر و لمس حرام در آن نباشد، مگر اینکه به حد ضرورت برسد.»
از این مرجع تقلید شیعیان سوال شده است: لطفاً در مورد شبیه سازی انسان و کلاً شبیه سازی توضیح دهید و بفرمایید چرا اشکال دارد؟ ادله فقهی چه می باشد؟ مکارم شیرازی در این زمینه پاسخ می‌دهد: «این عمل از نظر شرعی خالی از اشکال نیست و مفاسد زیادی بر آن مترتب می‌شود. به همین جهت حتی افرادی که پایبند به دین و شریعتی نیستند، به خاطر مفاسد اجتماعی آن به مخالفت با آن پرداخته‌اند.»
آیت‏الله سیستانى: مانعى ندارد.
آیت‏الله صافى گلپایگانى: اگر مستلزم خلاف شرع نباشد بنفسه اشکال ندارد.
آیت‏الله موسوى اردبیلى: دلیل قانع‏کننده‏اى بر حرمت چنین تحقیقات و آزمایشاتى وجود ندارد.
آیت‏الله صانعى: شبیه‏سازى حیوانات مانعى ندارد ولى نسبت به انسان حرام و معصیت و غیرجایز است.
اما در مورد شبیه‏سازى انسان، علما در پاسخ به سؤال «آیا مشابه‏سازى و تکثیر انسان در آزمایشگاه و از طریق روشهاى پیشرفته علمى (کلوناژ) جایز است؟ (گرفتن سلول انسان و ایجاد انسانى با همان خصوصیات قبلى)» چنین جواب دادند:
آیت‏الله فاضل لنکرانى: به عنوان اولى اشکال ندارد لکن اگر مفاسدى بر آن مترتب شود، به عنوان ثانوى جایز نیست.
آیت‏الله تبریزى: جایز نیست.
آیت‏الله مکارم شیرازى: این کار جایز نیست و مفاسد زیادى دارد و اطلاعاتى که اخیرا منتشر شده، نشان مى‏دهد که کسانى که از طریق شبیه‏سازى به وجود مى‏آیند، در معرض ناهنجاریهاى جسمى شدیدى هستند مانند کمبود کلیه‏ها و نیمى از مغز و امثال آن.
آیت‏الله سیستانى: فى حد ذاته مانعى ندارد.
آیت‏الله موسوى اردبیلى: گرچه شبیه‏سازى در مورد انسان تاکنون بر مرحله عمل نرسیده است و لکن دلیل قوى و محکمى بر حرمت چنین تحقیقات و آزمایشاتى وجود ندارد.
آیت‏الله نورى همدانى: تحقق این عمل معلوم نیست که ممکن باشد و در صورت امکان، اگر با موازین اسلامى مخالف نباشد، اشکال ندارد.
مسائل دیگرى نیز از محضر این بزرگان پرسیده شد: «از آنجا که در قرن بیستم شاهد رشد حیرت‏آور فناورى؛ خصوصا پیشرفتهایى در علم پزشکى حاصل شده است و یکى از آنها برآیندهاى مهم نوین، مهندسى ژنتیک و بدل سازى انسان (کلوناژ) مى‏باشد که در علم وراثت مسائل مبهم و پیچیده‏اى پیدا شده است بفرمایید:
الف) اگر سلول جنسى در سردخانه براى مثلاً صد سال یا بیش از آن زنده نگاه داشته شود، سپس در رحم زنى کاشته و رویانده شود، آیا طفل ناشى از این سلول پس از رشد و نمو و بلوغ مى‏تواند از بستگان و خویشان خود مطالبه ارث نماید؟
ب) ممکن است با فناورى بدل‏سازى (کلوناژ)، چند نفر نسخه بدل یک اصل باشند. در صورتى که جرمى ارتکاب شود از راه‏هاى اثر انگشت یا دیگر آثار جسمى یا علم قاضى اثبات شود یکى از این افراد (اصل و فروع) مرتکب جرمند، کدام نسخه محاکمه و مجازات خواهد شد؟
ج) در صورتى که دختر باکره‏اى با بهره‏گیرى از فناورى بدل‏سازى (کلوناژ) داراى فرزندى از سلول جنینى خود شود، در این فرض آیا حامله شدن وى مشروع است؟ آیا فرزند به دنیا آمده نسخه بدل اوست یا همسانش یا دخترش؟
د) اگر خانواده‏اى نسخه‏اى از فرزندشان را در سردخانه نگهدارى کردند و پس از مرگ فرزندشان با فناورى بدل‏سازى (کلوناژ) نسخه بدل وى را در رحم مادر کاشتند و رویاندند، در این صورت آیا آفرینش انسانى براى هدفى که به خاطر او مربوط نیست و نفعى نمى‏رساند، جایز است؟
ه) در صورتى که فناورى بدل‏سازى (کلوناژ) به قدرى رشد کند که مادران بتوانند با مشاهده فرجام فرزند پس از چند سال به کاتالوگهاى مختلف مراجعه و جنین را گزینش کنند (طفل سالیان رشد مى‏کند ولى نسخه‏هاى دست نخورده‏اش در سردخانه محفوظ مانده است.) چنین باردارى شرعا چه حکمى دارد؟»
جواب مراجع به این سؤالها، به شرح زیر است:
آیت‏الله مکارم شیرازى: الف) چنین نوزادى از کسى ارث نمى‏برد. ب) دیه در میان آنها تقسیم مى‏شود. ج تا ه) این عمل از نظر شرعى خالى از اشکال نیست و مفاسد زیادى بر آن مترتب مى‏شود. به همین جهت، حتى افرادى که پایبند به دین و شریعت نیستند، به خاطر مفاسد اجتماعى آن به مخالفت با آن پرداخته‏اند.
آیت‏الله صافى گلپایگانى: این موضوعات ظاهرا هنوز هم در دست تحقیق و تجربه است. اگر چه جواب على الفرض ممکن است ولى اولى این است که پس از تحقیق و تحقق کامل موضوع در خارج و ابتلا به آن، حکم آنها مورد سؤال واقع شود.
آیت‏الله بهجت: الف) وراثت نیست. ب) مثل سایر موارد اقامه بینه بر غیر واحد و همچنین اقرار یا علم اجمالى است در احکام قصاص و دیه. ج) مانعى ندارد و به ولد اشبه است. د) مانعى ندارد. ه) از حیث تکلیف، منعى بر آن ثابت نیست و از حیث صحت معامله، به نظایر آن مراجعه مى‏شود.
آیت‏الله سیستانى: الف) چنانچه تولد از منى شخص مذکور باشد، آن شخص پدر او محسوب مى‏شود و بستگان پدر، بستگان فرزند مى‏شوند. ب) در صورتى که مشخص نشود، هیچ کدام مجازات نمى‏شوند. ج) مانعى ندارد. د) مانعى ندارد. ه) اشکالى ندارد.
همچنین آیة‏الله معرفت شبیه‏سازى انسان را فى نفسه حرام نمى‏داند ولى به حکم ثانوى، به دلیل پیامدهاى منفى آن را حرام مى‏شمرد. همچنین آیت الله موسوى تبریزى و آیت‏الله موسوى بجنوردى شبیه‏سازى انسان را از نظر شرعى بلا مانع مى‏دانند. آیت‏الله سید محمدحسین فضل‏الله اصل شبیه‏سازى انسان را جایز مى‏داند و آن را «خلقت از عدم» نمى‏شمرد و نشانه‏اى بر قدرت انسان در کشف قوانین و نظامهایى مى‏داند که خداوند در عالم خلقت گذاشته‏اند. البته ایشان هم، تکثیر و رواج مسأله را جایز نمى‏داند و نیز در مورد این که جنین شبیه‏سازى شده را به قتل برسانند تا از اعضاى آن استفاده کنند حکم به حرمت داده است.
بر طبق آنچه نقل کردیم، اکثر علماى اسلامى اصل شبیه‏سازى انسان را جایز مى‏دانند ولى به حکم ثانوى به دلیل مفاسدى که در پى دارد جایز نمى‏شمرند.
آیت الله بجنوردی : همانند سازی در اسلام حرام نیست
کلونینگ (همانند سازی) در شریعت اسلام جایز و حلال است .
" آیت الله بجنوردی " - یکی ازمجتهدین - در بررسی همانند سازی از منظر فقه امامیه گفت : کلیه ادیان الهی از جمله دین اسلام مخالفتی با پیشرفت علم و جوامع بشری ندارند و چون عقل ، فطرت و اندیشه موهبتی است که ذات باریتعالی در اختیار انسانها گذاشته است نمی توان با پیشرفت علم مخالفت کرد.
وی افزود : خصوصیت فقه امامیه شیعه در این است که همواره باب اجتهاد در آن باز بوده ، یقینا" عنصر زمان و مکان می تواند در کیفیت برداشت و استنباط فقهای شیعه و مجتهدان تاثیر داشته باشد . از سوی دیگر احکام ادیان همواره در راستای حکم عقلا است و اینطور نیست که شریعت بخواهد مساله ای را به علم و عالمان تحمیل کند.
آیت الله بجنوردی گفت : یکی از مسائل مطرح شده در جامعه بحث کلونینگ و همانند سازی است که نظریات ( فتواهای ) مختلفی هم در جایزبودن و یا حرام بودن آن صادر شده است.
وی افزود : شبیه سازی به مفهوم تولید یک انسان بدون انجام عمل لقاح است و در این عمل با وجودی که کلون شبیه والدی می شود که ماده ژنتیکی خود را از او به ارث برده است اما از لحاظ روحی و جسمی تفاوت هایی باوالد خواهد داشت. همانطور که دوقلوهای همسان ماده ژنتیکی مشترکی دارند ،‌ اثر انگشت متفاوتی دارند و شخصیت های مجزایی محسوب می شوند. البته تفاوت کلون با والدش بیشتر از تفاوت دوقلوهای همسان خواهد بود چون دوقلوهای همسان در یک زمان و در یک رحم پرورش می یابند ولی کلون در رحمی جدا از رحم والدش تکامل می یابد.
آیت الله بجنوردی گفت : طبق قاعده اصالة الحل ، همه چیز در اسلام حلال است مگر در مواردی که قانونگذار بخواهد مسئله ای را بطور خاص، حرام اعلام کند و هیچ عنوانی در شریعت مبنی بر حرام بودن کلونینگ وجود ندارد. هر چند ممکن است استفاده های سوئی از این علم صورت گیرد ولی فعلا" بحث بر سرحلال و جایز بودن همانند سازی است.
برخی معتقدند این امر خلاف آفرینش الهی است در صورتی که معنای خلقت این نیست که حتما" از طریق ترکیب اسپرم و تخمک ، نوزاد بوجود آید و مساله دیگر اینست که انسان دارای دو حیات است : حیات حیوانی و حیات انسانی . کلونینگ فقط مقتضیات حیات حیوانی انسان را فراهم می کند و تازمانی که روح در نطفه دمیده نشود ، موجودیت نمی یابد و حتی با انجام شبیه سازی هم ، باز خالق خداوند است.
عده ای معتقدند با افزایش همانند سازی ، مفسده هایی متوجه این افراد می شود و ممکن است عده ای بخواهند به تجارت اعضای بدن انسان روی بیاورند که آن را جایز نمی دانم ، چون اسلام شخصیت هر فردی را محترم می شمارد و نمی توان انسانی را برای نجات انسان دیگری از بین برد و این امر قتل نفس محسوب می شود . البته اهدای اعضای افراد را در صورتی که مرگ مغزی ثابت شود جایز می شمارم.
آیت الله بجنوردی در پاسخ به سوال مبنی بر به خطرافتادن بنیان خانواده در صورت گسترش همانند سازی گفت :‌همانند سازی را در مورد افراد معمولی جایز نمی شمارم ولی افرادی که نمی توانند بچه دار شوند می توانند از طریق این علم صاحب فرزند شوند و همانند سازی را در این مورد حلال می دانم.

ب) فتاواى علماى اهل سنت‏

1. شیخ قرضاوى - مفتى مصرى مقیم قطر - در پاسخ به سؤالى در مورد حکم شبیه‏سازى حیوانات مى‏گوید؛ شبیه‏سازى حیوانات با رعایت شرایطى جایز است:
اولاً در آن مصلحت حقیقى براى انسان باشد ثانیاً ضرر و فسادى بزرگتر گریبان‏گیر انسان و جوامع انسانى نشود زیرا اکنون براى دانشمندان ثابت شده است که ضرر و زیان گیاهان شبیه‏سازى شده بیش‏تر از نفع‏شان است.
ثالثاً در آن آزار یا ضررى متوجه خود حیوان نشود حتّى در دراز مدت زیرا آزار حیوانات در دین خدا، حرام است.
آقاى قرضاوى در مورد حکم شبیه‏سازى انسان مى‏گوید: شبیه‏سازى انسان به خاطر پیامدهاى فاسد و از آن جهت که با نظام حکیمانه الهى و تنوع مخلوقات منافات دارد، ممنوع و حرام است.
از دکتر قرضاوى در مورد شبیه‏سازى درمانى سؤال کرده‏اند و او در پاسخ گفته است: اگر مقصود، شبیه‏سازى انسان براى جدا کردن قطعه‏اى سالم از بدن او و پیوند به دیگرى است، این عمل حرام است و به هیچ وجه جایز نیست. زیرا نسخه بدل، نفس محترمه است. امّا اگر مقصود این است که اعضاى معین از بدن (مانند قلب، کبد و...) شبیه‏سازى شوند و براى معالجه بیماران استفاده شود دین خدا این عمل را مى‏پذیرد و از آنجا که منفعت مردم در آن است بدون‏ اینکه به کسى ضرر برسد یا حرمتى هتک شود، آن را پاداش مى‏دهد.
دکتر قرضاوى، در ادامه موارد جایز مطالعات ژنتیک را چنین بر شمرده است:
- بهبود تکنولوژى‏هاى باردارى و کشف بیمارى‏هاى خطرناک.
- شناسایى ژن‏هاى بعضى از بیمارى‏هاى وراثتى (مثل مرض قند، کم بینى و بعضى از انواع سرطان‏ها) و از بین بردن ویروس‏هاى عامل این امراض.
- شناخت قبل از ولادت بعضى از بیمارى هایى که بعد از ولادت ممکن است دامن گیر نوزاد شود به منظور تولید نوزادانى کامل از نظر صفات و با جسمى سالم از ناهنجارى‏ها و نارسایى‏هاى جسمى.
- کنترل خصوصیات جنین و یا انتخاب پسر یا دختر بودن آن به شرط ایمنى از ناهنجارى‏هاى ظاهرى.
- شبیه‏سازى دستگاه‏ها و اعضاى انسان براى نقل آنها به افراد نیازمند و از طریق لوله‏ها و دستگاه‏هاى آزمایشگاهى همانطور که در علم پزشکى و جراحى ژنتیک... به صورت امرى عادى درآمده است.
- تولید تخمک بارور شده از ژن‏هاى انسانى که در جنین‏هاى حیوانى جاسازى شده است به شکلى که صفات انسانى آن حفظ شود و پس از طى مراحل رشد، در صورت نیاز از حیوانات به انسان منتقل شود.
- شبیه‏سازى ژن تولید کننده انسولین در جسم انسان و تزریق آن در باکترى زنده و در نتیجه آماده سازى ماده انسولین مذکور براى همان فرد مریض.
- قرار دادن هورمون تحریک کننده در ایجاد تخمک‏ها در تخمدان زن و وضع این ژن در یک خمیر مایه معینى و در نتیجه دسترسى به (fsh) شبیه‏سازى ژنى که هورمون را به صورت خالص تولید مى‏کند و استفاده از آن در فعال ساختن تخمدان‏ها و افزودن فرصت‏هاى حمل (fsh) هورمون.
- شبیه‏سازى ژن مسئول تحریک آنزیمى که این آنزیم مسئول حل کردن خون مردگى‏ها در سکته‏هاست.
- شبیه‏سازى ژن تشکیل دهنده شیر که پستان مادر آنرا تولید مى‏کند و وارد کردن آن در سلول گوسفند تا این که گوسفند بتواند شیرى مانند شیر مادر که ویژگى‏هاى سلامت آورى نسبت به نوزاد دارد، تولید کند.
و اما نسبت به حیوان، شبیه‏سازى آن به دو شرط جایز است: اول: به غرض نگه داشتن حیواناتى که در معرض انقراض‏ هستند. دوم: انتخاب نسل برتر حیوانات و تکثیر بهترین آنها.
اما نسبت به گیاهان جواز شرعى بدون هیچ قید و شرطى در این مورد معین است خصوصاً اگر غرض بهتر کردن نوع و کیفیت محصولات گیاهى باشد.
شیخ قرضاوى پس از بر شمردن موارد جایز، موارد ممنوع و حرام را نیز چنین بیان کرده است:
- هر راه و روش غیر تضمینى که احتمال شکست داشته و به احتمال قوى موجب به وجود آمدن بیمارى‏ها و ناهنجارى‏هایى در جنین باشد.
- هر تلاشى براى نفى کانون خانواده و ازدواج و قانون توازن بیولوژى موجود در آن‏
- هر تلاشى براى نفى قاعده زوجیت اشیاء و مخلوقات که اساس هستى است به دلیل مخالفتى که با نص قرآن کریم دارد «و خلقناکم ازواجاً، من کل شى‏ء خلقنا زوجین لعلکم تذکرون، سبحان الذى خلق الازواج کلها ممّا تنبت الارض و من انفسهم و مما لا یعلمون».
- تولید و شبیه‏سازى نوزادانى زنده از بافت جنین‏هاى سقط شده‏
- تولید و شبیه‏سازى از بافت‏هاى تخمدان دختران جوانى که فوت کرده‏اند.
- تأسیس بانک‏هایى براى جمع آورى و استریلیزه کردن تخمک‏ها براى کاشتن یا شبیه‏سازى کردن آنها به قصد آماده سازى آنها براى درخواست کنندگان باردارى.
- قرار دادن تخمک‏هاى شبیه‏سازى شده و لقاح شده در رحم زنانى غیر از زنانى که آنرا هدیه کرده و یا آن تخمک از ایشان گرفته شده.
- تولید گوشت از حیواناتى که با ژن‏هاى انسانى داراى طعم خاص ترکیب شده‏اند. (گفتنى است تولید این نوع گوشت‏ها براى پاسخگویى به تمایلات افرادى است که گوشت انسان را مى‏خورند و اینکه این کار بصورت قانونى در آید. مانند مزرعه هایى که در ولایت هیوستن آمریکا تأسیس شده و در آن گاوهایى حامل ژن‏هاى انسانى پروار مى‏شوند که گوشت هایى بنام گوشت‏هاى گاوى انسانى تولید مى‏کنند و رستوران‏هاى مخصوص این گوشت‏ها نیز افتتاح شده است).
2. دکتر محمد رأفت عثمان، استاد فقه تطبیقى در دانشکده فقه و حقوق دانشگاه الازهر، نظرات فقهى خود را پیرامون شبیه‏سازى مطرح کرده است. او این بررسى را در کنفرانسى که مجلس اعلاى مصر با عنوان (حقوق و پیشرفت علم بیولوژیک) بر پا کرده بود، مطرح کرد. این کنفرانس شاهد تعدادى از نظریات اجتهادى در مورد انقلاب بیولوژیکى - که شبیه‏سازى از آن جمله است - بود.
دکتر رأفت عثمان در بررسى جامع علمى پیرامون شبیه‏سازى، بر این مطلب تأکید مى‏کند که ما در مورد شبیه‏سازى انسانى چند حالت داریم که باید بین آنها فرق گذاشت و نباید یک حکم شرعى واحد را براى همه آنها اخذ کرد.
وى شش صورت براى شبیه‏سازى تصور کرده است که در چهار حالت حکم به حرمت قطعى داده و در دو حالت دیگر حکمى نداده و توقف کرده است.
1. نخستین حالت از حالات شش گانه که دکتر رأفت عثمان تصور کرده این است که هسته سلولى ماده گرفته شود و در تخمک ماده دیگرى که هسته آن برداشته شده کاشت شود و در نهایت در رحم او کاشت نهایى صورت گیرد.
این حالت از شبیه‏سازى قطعاً حرام است به دلیل چند قاعده اصولى و فقهى:
اول: قاعده قیاس. این نوع همانند سازى، مشابه به رابطه جنسى بین دو هم‏جنس است که حرام مى‏باشد. پس اگر رابطه جنسى بین دو همجنس حرام است، زاد و ولد بین آن دو نیز به طور قطع حرام خواهد بود.
دوم: قاعده سدّ ذرایع؛ زیرا اگر این امر بین زن‏ها شایع شود، باعث انتشار تباهى مى‏گردد.
سوم: جلوگیرى از ضرر نفسى و اجتماعى که فرزند در آینده دچار آن مى‏شود.
2. اینکه هسته سلولى را از زنى بگیرند و در تخمک همان زن کشت کنند. این صورت نیز مانند صورت قبلى حرام است و دلیل حرمت نیز دلایل پیشین است.
3. اینکه هسته سلولى را از حیوانى بگیرند و در تخمک زنى کشت کنند. حکم این صورت نیز حرمت است؛ زیرا کار بیهوده است و باعث نقص و مشوه کردن مخلوق خدا مى‏شود؛ چون مخلوق جدیدى به وجود خواهد آمد.
4. اینکه هسته را از سلول آلت مردى بگیرند و در تخمک زنى که همسر آن مرد نیست، کشت کنند که این صورت نیز حرام است؛ زیرا این حالت مانند زناست - اگر چه به خاطر عدم وجود شرایط و ارکان زنا، زناى اصطلاحى نیست
ولى همان پیامدهاى زنا - که اختلاط نسبت هاست - را داراست، بنابراین حکم زنا را دارد.
دکتر رأفت عثمان این چهار صورت را تحریم قطعى کرده است، همانطور که اجتماع علماء بر حرمت شبیه‏سازى انسان است امّا دو صورت دیگر نیز هست که رأفت عثمان در آنها توقف کرده و طبق نظر بیشتر علماء که گفته‏اند حرام است، فتوى نداده است.
1. اینکه هسته‏اى که حاوى ماده ژنتیکى است را از سلول آلت مردى بگیرند و در تخمک زنى - که همسر آن مرد است - کشت کنند البته به شرط اینکه هر دو (یعنى زن و شوهر) زنده باشند. رأفت عثمان در این صورت توقف کرده است و فتوى به حرمت یا جواز نمى‏دهد و منتظر نتیجه بررسى‏ها و تجربه‏ها در مورد شبیه‏سازى مى‏ماند. اگر نتیجه، کودکى باشد که از نظر جسمى، روحى و اجتماعى ناقص الخلقه باشد، اینگونه رویه حرمت قطعى خواهد داشت ولى اگر کودکى که به این صورت به دنیا مى‏آید کودکى طبیعى باشد که هیچ عیب و نقصى ندارد، در این صورت حکم را باید مورد بررسى بیش‏ترى قرار داد.
اینجاست که مشخص مى‏شود همسرى که عقیم و قادر به تولید مثل به طور طبیعى (جنسى) نیست:، حق دارد به این‏گونه شبیه‏سازى انسان پناه ببرد.
2. این صورت، معروف به دو قلوى سیامى یا کپى سازى است. در این حالت از شبیه‏سازى انسانى همچون حالات گذشته بى نیاز از ماده منى نیست بلکه تلاشى براى تولد چند فرزند - که مانند دوقلوها ویژگى ژنتیکى مشترکى دارند - صورت مى‏گیرد. این کار از طریق بارورسازى تخمک با منى در محفظه‏اى بیرون از رحم و تقسیم سلول به دست آمده از این بارورسازى به چند سلول همسان که همان ویژگى‏هاى ژنتیکى را دارند، انجام مى‏گیرد.
رأفت عثمان در این مورد نیز توقف کرده و فتوى به حرمت و یا جواز نمى‏دهد و منتظر تجربه‏ها و آزمایشات شبیه‏سازى و پیامدهاى آن است.

منابع :

سایت حوزه
نشریه پرسمان ،شماره 8
بازتاب اندیشه-شماره 34
http://www.jazirehdanesh.com