برخی دیگر از مزایای سلولهای بنیادی جنینی- در مقایسه با سلولهای بنیادی بالغ، توانایی تمایز و تولید انواع بیشتری از سلولها را دارند.
- کنترل مراحل رشد و تمایز آنها، سادهتر از سلولهای بنیادی بالغ است.
- به علت فراوانی نسبتاً بیشتر، جداسازی آنها راحتتر از سلولهای بنیادی بالغ است.
- دانش بدست آمده از سلولهای بنیادی جنینی حیوانات، در مطالعات انسانی نیز کاربرد دارد.
- تحقیقات انجام شده بر روی سلولهای بنیادی جنینی، موجب ارتقاء تکنیکهای تکثیر و استفاده از سلولهای بنیادی بالغ میشود.
تحقیقات فعلی و چشماندازهای آیندههماکنون، اغلب محققانی که در اقصی نقاط دنیا سرگرم مطالعة سلولهای بنیادی هستند چند موضوع خاص را در رابطه با این سلولها پیگیری میکنند:
1. درک صحیح از مراحل رشد و تمایز سلولهای بنیادی
2. شناسایی، جداسازی و خالصسازی تیپهای مختلف سلولهای بنیادی
3. جهتدار کردن تمایز سلولهای بنیادی بهمنظور تبدیل آنها به سلولهای مورد نیاز جهت درمان بیماریها
4. ایجاد قابلیت پیوند در این سلولها
5. پیشگیری از پسزدگی پیوند سلولهای بنیادی
6. تکثیر سلولهای بنیادی در مقیاس صنعتی و زیاد
7. تأیید نتایج موفقیتآمیز بررسیهای حیوانی در آزمایشهای انسانی
8. عملکردی یا فانکشنال کردن سلولهای تولیدی
9. افزایش کارایی یا Efficiency سلولهای بنیادی
فصل دوم) جایگاه و وضعیت ایران در زمینة سلولهای بنیادی
خوشبختانه همگام با پیشرفتهای اخیر دنیا در زمینة سلولهای بنیادی، این موضوع در کشور ما نیز مورد توجه قرار گرفته و فعالیتهای خوبی توسط چند مرکز پژوهشی و دانشگاهی در این مورد، انجام گرفته است. برای مثال، علیرغم مشکلات موجود، محققان کشورمان در پژوهشکدة رویان و دانشکده پزشکی دانشگاه تربیت مدرس تحقیقات ارزندهای در این باره انجام دادهاند که دستاوردهای ارزشمندی بههمراه داشته است. در ادامه به معرفی گوشهای از این تلاشها و جایگاه ایران در این عرصه میپردازیم:
الف) پژوهشکدة رویان
پژوهشکده علوم سلولی و ناباروری رویان، یکی از مراکز تحقیقاتی وابسته به جهاد دانشگاهی کشور است که در زمینة بهداشت باروری و ناباروری و علوم تولیدمثل فعالیت میکند. این مرکز در کنار فعالیتهای درمانی و سرویسدهی به زوجهای نابارور، بخش اصلی فعالیتهای خود را در حوزة امور پژوهشی و آموزشی متمرکز کرده و در قالب چندین گروه تخصصی به تحقیق در زمینة علوم باروری و تولیدمثل میپردازد.
محققان این پژوهشکده در کنار موفقیتهایی نظیر تولد اولین مورد نوزاد با استفاده از جنین منجمد در ایران (سال 1375) و تولد اولین نوزاد حاصل از روش ICSI با استفاده از اسپرم منجمد شدة یک فرد بیضهبرداری شده (سال 1378)؛ اخیراً توانستند با کشت و تکثیر نخستین رده از سلولهای بنیادی جنینی انسان (بنیاختههای جنینی) در ایران (سال 1382) به فناوری تولید سلولهای بنیادی جنین انسان دست پیدا کنند. گزارش این پروژه در شهریور ماه 1382 در جلسهای خدمت مقام معظم رهبری نیز ارایه گردید.
سابقه تحقیقات پژوهشکده رویان در زمینه سلولهای بنیادی جنینی
پژوهشکدة رویان در کنار ارایة خدمات درمانی به زوجهای نابارورکه از سال 1370 آغاز شده و همچنان ادامه دارد، بخش عمدهای از فعالیتها و نیروی خود را در امر پژوهش متمرکز نموده است. فعالیتهای پژوهشی این مرکز که از سال 1372 آغاز شده، در قالب پنج گروه تخصصی شامل "جنینشناسی"، "ژنتیک ناباروری"، "ناباروری مردان"، "ناباروری زنان" و "بهداشت و اپیدمیولوژی" انجام میگیرد. البته به تازگی، گروه پژوهشی سلولهای بنیادی نیز از سوی دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی مورد تصویب قرار گرفته است.
در گروه جنینشناسی، روی کشت جنین در شرایط آزمایشگاهی و بررسی خصوصیات سلولی و مولکولی آن کار میشود. البته اغلب تحقیقاتی که تاکنون صورت گرفته، مطالعة ویژگیهای سلولی بوده است. محققان این بخش که تقریباً از سالهای 1374 و 1375، کار روی جنین و سلولهای جنینی را آغاز نمودهاند، در سال 1379، پروژهای را تحت عنوان "سلولهای بنیادی" یا Stem Cells در پژوهشکدة رویان مطرح کردند. در سال 1381، یکی از محققان این مرکز، برای ادامه تحقیقات در زمینه تولید و پرورش سلولهای بنیادی جنینی، عازم یکی از دانشگاههای استرالیا شده و طی دورة پژوهشی خود، موفق به تولید چهار رده مختلف از سلولهای بنیادی جنینی موش شدند. این ردههای سلولی بهترتیب Royan C3،Royan C1 ،Royan B2 و Royan B1 نامگذاری شدهاند. کلمه رویان (Royan) یا جنین، معادل فارسی کلمه Embryo است. حرف B نشاندهنده آن است که این سلولها از نژاد موشی Black/6 یا C57BL/6 استخراج شده و حرف C نشاندهنده استخراج سلول از نژاد موشی Balb/c است.
پس از بازگشت محقق یادشده به ایران، آزمایشگاهی تحت عنوان "آزمایشگاه بنیاختهها"، در پژوهشکده راهاندازی شده و تحقیق بر روی سلولهای بنیادی جنین انسان در آنجا شروع شد. خوشبختانه مجموعة این فعالیتها باعث شد تا کشور ما در سال گذشته به توانایی تولید و پرورش سلولهای بنیادی جنینی انسان دست پیدا کند.
برخی از فعالیتهای پژوهشکده رویان در زمینه سلولهای بنیادی جنینی
تحقیقات و فعالیتهای پژوهشکده بر روی این سلولها در چند محور متمرکز است: تولید سلولهای عضلانی قلب، تولید سلولهای عصبی، تولید سلولهای خونساز و تولید سلولهای مولد هورمون انسولین با استفاده از سلولهای بنیادی جنینی در محیط آزمایشگاهی.
براساس اظهارات محققان پژوهشکده، در مورد سلولهای عصبی موفقیتهای بسیار خوبی بهدست آمده است؛ بهطوریکه با تمایز سلولهای بنیادی جنینی، کلافهای بسیار بزرگی از سلولهای عصبی ایجاد میشوند. اما متأسفانه به دلیل کمبود امکانات، هنوز امکان ارزیابی عملکرد و خصوصیات الکتروفیزیولوژیک این سلولهای عصبی فراهم نشده است. البته سلولهای عصبی مذکور با استفاده از تستهای ویژه مثل ایمونوهیستوشیمی (Immunohistochemistry) و آنتیبادی برعلیه پروتئینهای ویژة سلولهای عصبی، شناسایی و مورد تأیید قرار گرفتهاند. بهعنوان نمونه، با استفاده از این تستها پروتئینهای Neuron Specific Enolase وMicrotubule Associated Protein 2 در سلولهای عصبی شناسایی و تأیید شدهاند.
در مورد سلولهای قلبی تمایز داده شده از سلولهای بنیادی جنینی هم علاوه بر مشاهده ضربان در سلولهای حاصل، با استفاده از مطالعات فراساختمانی (Ultra Structure)، ساختار سلولهای عضلانی قلبی از لحاظ وجود ساختار سارکومری (Sarcomere)، تشکیل Z-disk، I-band، A-band و دیسک اینترکاله (Intercalated Disk) مورد ارزیابی و تأیید قرار گرفته است. همچنین همانند سلولهای عصبی با استفاده از آنتیبادیهای ویژه و تستهای ایمونوهیستوشیمی، پروتئینهای خاص سلولهای قلبی مورد شناسایی قرار گرفتهاند. حتی با بهکارگیری داروهای افزایشدهنده یا کاهشدهندة ضربان سلولهای قلبی، تجلی گیرندهها در سطح این سلولها نشان داده شدهاند.
آنتیژنهای سطحی سلولهای بنیادی جنینی پرورش یافته در پژوهشکده نیز مورد ارزیابی قرار گرفته است. بهعنوان مثال، سلولهای بنیادی جنینی باید فاکتوری بنام اوکت چهار (Oct-4) را بیان کنند که وجود این ترکیب در سلولهای مذکور ارزیابی شد.
یکی از مهمترین خصوصیات سلولهای بنیادی جنینی، قابلیت تبدیل شدن آنها به مشتقات اکتودرم، مزودرم و اندودرم است. بهعنوان مثال، یکی از مارکرهای شاخص در مرحله اندودرمی، تولید آلفافیتوپروتئین (Alpha-feto-protein) است که در سلولهای تکثیر شده، تولید این پروتئین نیز مورد بررسی قرار گرفت.
اخیراً نیز محققان پژوهشکده موفق شدند با تمایز جهتدار سلولهای بنیادی جنینی انسان, سلولهای بخش اندوکرینی پانکراس را تولید کنند (براساس اظهارات محققان پژوهشکده، این موفقیت برای اولین بار در جهان بهدست آمده است). سلولهای بخش اندوکرینی پانکراس انسانی شامل سلولهای مولد انسولین انسانی, سلولهای مولد هورمون گلوکاگون, سوماتواستاتین و پانکراتین پلیپپتیدی است. این تحقیق با روشهای ایمونوهیستوشیمی و رادیوایمونواسی ارزیابی و آزمایش شده که نتایج رضایتبخشی داشته است. این موفقیت یک گام مهم برای درمان بیماران “دیابت نوع یک” در جهان محسوب میشود و این امید را بهوجود آورده است که در آیندهای نهچندان دور، با پیوند سلولهای انسولینساز به انسان، راه درمان قطعی بیماری “دیابت نوع یک” هموار گردد.
ب) دانشکده پزشکی دانشگاه تربیت مدرس
گروه هماتولوژی دانشکدة پزشکی دانشگاه تربیت مدرس نیز از جمله مراکز دانشگاهی کشور است که فعالیتهایی را در زمینة سلولهای بنیادی انجام داده و هماکنون نیز طرحهایی در این راستا انجام میدهد.
تکثیر سلولهای بنیادی بند ناف و تمایز سلولهای بنیادی بالغ به سلولهای قلبی، عصبی و استخوانی، از جمله دستاوردهای محققان این گروه در زمینة سلولهای بنیادی میباشد. در ادامه، هر کدام از موارد فوق با تفصیل بیشتری مورد بررسی قرار میگیرند.
برخی از فعالیتهای دانشگاه تربیت مدرس در زمینه سلولهای بنیادی بالغ
1- تکثیر سلولهای بنیادی بند ناف به منظور درمان افراد سرطانی
یکی از مشکلات پیوند مغز استخوان، عدم سازگاری نسجی (MHC) شخص گیرنده با شخص دهنده است. این موضوع یعنی "ناسازگاری نسجی"، حتی ممکن است باعث مرگ شخص گیرنده شود. از طرفی بهدلیل کمبود تعداد افراد داوطلب برای اهدای مغز استخوان، امکان یافتن نمونههای سازگار با فرد بیمار دشوار است.
از آنجاییکه سلولهای بنیادی بند ناف، در مراحل اولیة تکامل قرار دارند، سازگاری آنها با شخص گیرنده بیشتر است و در زمان انتقال به شخص بیمار، کمتر پسزده (Rejection) میشوند. بنابراین با تبدیل سلولهای بنیادی بند ناف به سلولهای مغز استخوان و پیوند آنها به بیمار میتوان تا حد زیادی با مشکل پسزدگی مقابله نمود؛ ضمن اینکه این سلولهای بنیادی، از خون بند ناف و بلافاصله بعد از تولد نوزاد جداسازی میشوند (بند ناف بعد از تولد از نوزاد جدا شده و دور انداخته میشود) و لذا بعید است که مشکلات اخلاقی خاصی داشته باشند.از دیگر مزایای سلولهای بنیادی بند ناف، میتوان به "فقدان عفونت ویروسی" و "سرعت بهبود" اشاره کرد (پس از پیوند این سلولها به مغز استخوان، مدت زمان خونسازی و بهبود بیماران کمتر است).
تنها مشکل سلولهای بنیادی بند ناف آن است که تعداد آنها بسیار کم است و لذا باید این سلولها پس از استخراج در شرایط آزمایشگاهی تکثیر شوند تا بتوان بهصورت کاربردی از آنها استفاده نمود. هماکنون در دنیا تحقیقات زیادی در خصوص استخراج و تکثیر این سلولها از بند ناف صورت میگیرد. در واقع استخراج و تکثیر سلولهای بنیادی از بند ناف، اولین مرحله جهت تبدیل آنها به بافتهای دیگر و نهایتاً بهرهگیری از آنها برای درمان بیماریها بهشمار میرود.
این موضوع در دانشگاه تربیت مدرس مورد توجه قرار گرفته و بهصورت یک طرح مشترک با همکاری بیمارستان دکتر شریعتی در حال انجام است و موفقیتهای نسبتاً خوبی در زمینه استخراج و تکثیر آنها در آزمایشگاه بهدست آمده است.
2- تبدیل سلولهای بنیادی بالغ به سلولهای قلبی
در دانشگاه تربیت مدرس، سلولهای بنیادی بالغ در محیطهای کشت ویژه به سلولهای قلبی تبدیل شدهاند که دارای ضربان خاص این سلولها بودهاند. برای مستندسازی بهتر، مراحل مختلف تمایز از یک سلول بنیادی به سلول قلبی، توسط میکروسکوپ فاز معکوس فیلمبرداری و به رایانه منتقل شده است. ضمن اینکه محققان این مرکز، جهت تشخیص تمایز و تشکیل سلولهای قلبی، فقط به داشتن ضربان آنها اکتفا نکرده و تستهای تکمیلی را در این خصوص انجام دادهاند. یک سلول قلبی (یا هر سلول دیگری) علاوه بر شکل ظاهری (مورفولوژی) باید دارای یک سری خصوصیات فیزیولوژیک و مولکولی نیز باشد؛ بهطوریکه در مجامع علمی برای اثبات تولید یک سلول قلبی (یا هر سلول دیگری) باید مستندات فیزیولوژی و مولکولی آن نیز در کنار مستندات مورفولوژیک ارایه شود. بر همین مبنا، آزمونهای زیر توسط محققان دانشگاه تربیت مدرس انجام شده است:
الف- در روزهای اولیة تمایز، از سلولها برشهای میکروسکوپی تهیه و توسط میکروسکوپ الکترونی بررسی شد که تشکیل میوفیلامنتها (Myofilaments) مورد تأیید قرار گرفت. علاوه بر این، ژنهای Alpha myosin heavy chain و Beta myosin heavy chain و چند ژن دیگر که مشخصه یک سلول قلبی انسان هستند (ژنهای اختصاصی سلول قلبی انسان) توسط تکنیک RT- PCR مورد بررسی و تأیید قرار گرفت.
ب- محققان دانشگاه تربیت مدرس، کاریوتایپ سلولهای قلبی تولیدشده را تهیه و مورد بررسی قرار دادهاند تا شکستگیهای کروموزومی یا تنوع عددی کروموزومها (پلوئیدی) نیز در صورت بروز مشخص شوند؛ اما چنین تنوعی در کروموزومها مشاهده نشده و تمام سلولهای مورد بررسی از این لحاظ سالم و بدون تغییر بودند.
ج- یکی دیگر از آزمونهای مورد نیاز برای تأیید موفقیت در این تحقیق، تست مولکولهای لانهگزینی است. این مولکولها باعث میشوند سلولهای قلبی تولیدشده، وقتی به بدن تزریق شدند در محل اصلی خود استقرار یابند و در بدن سرگردان نشوند. لذا در این تحقیق نیز وجود مولکولهای لانهگزینی توسط فلوسایتومتری مورد بررسی قرار گرفت. براساس نتایج اعلام شده توسط این گروه، حدود 45 درصد از سلولها دارای مولکولهای لانهگزینی بودند؛ یعنی در صورت تزریق در محل مورد نظر، استقرار خواهند یافت. نکته مهم این است که بقیه سلولها (55 درصد) چون از سلولهای بالغ همان فرد استخراج شدهاند، سیستم دفاعی بدن را نیز تحریک نمینمایند و از این حیث برای شخص موردنظر مشکلی فراهم نمیکنند و معمولاً توسط اندامهای تصفیهکننده بدن مانند طحال دفع میشوند.
3- تبدیل سلولهای بالغ به سلولهای عصبی
تولید سلولهای عصبی با استفاده از سلولهای بنیادی بالغ نیز در دانشگاه تربیت مدرس در حال انجام است. در این خصوص مراحل تبدیل و تمایز سلولها با موفقیت انجام شده، به ویژه مرحله تمایز نهایی که منجر به تغییر شکل سلولهای بنیادی به صورت یک سلول عصبی میشود (تغییر مورفولوژی) به 4 تا 5 ساعت تقلیل داده شده که تمام این مراحل در آزمایشگاه بیوتکنولوژی انستیتو پاستور ایران فیلمبرداری گردیده است. البته در این مورد نیز تنها به مورفولوژی اکتفا نشده و تستهای مولکولی خاص سلولهای عصبی انجام شده است که تشکیل سلولهای عصبی از سلولهای بنیادی بالغ را تأیید مینماید. یکی از تستها، آزمون وجود پروتئین Neuron Specific Enolase میباشد که توسط رنگآمیزی مورد مطالعه قرار گرفته است.
علاوه بر این، بر اساس اظهارات محققان طرح، در نظر است که سلولهای عصبی تولیدشده، مورد آزمون الکتروفیزیولوژیک قرار گیرند تا نحوه تحریک آنها در مقابل جریان الکتریسیته (پالس الکتریکی) مشخص شود. در این خصوص با دانشگاه شهید بهشتی هماهنگی صورت گرفته که با توجه به وجود امکانات مقتضی در آن دانشگاه، آزمون مذکور در آنجا صورت گیرد.
4- تولید سلول استخوانی با استفاده از سلولهای بنیادی بالغ
با توجه به اهمیت تبدیل و تمایز سلولهای بنیادی بالغ به سلولهای استخوانی و کاربرد آن در ترمیم بافتهای استخوانی آسیبدیده، این مورد نیز در دانشگاه تربیت مدرس مورد توجه قرار گرفته است. تاکنون مراحل اولیه تمایز با موفقیت انجام شده است و برای تشخیص کلسیته شدن در این سلولها، از تست اختصاصی آن یعنی آلیزانید و برای تعیین و تأیید تمایز، از آزمون آلکالانفسفاتاز استفاده شده است، که هر دوی این آزمونها روند تمایز را مورد تأیید قرار دادهاند. علاوه بر اینها نمونههای میکروسکوپی سلولها توسط میکروسکوپ الکترونی مورد بررسی قرار خواهند گرفت.برنامههای آتی پژوهشگران دانشگاه تربیت مدرس
از جمله اهداف آینده محققان این دانشگاه میتوان به تولید سلولهای غضروفی و پوستی با استفاده از سلولهای بنیادی بالغ اشاره کرد. البته بر اساس اظهارات این گروه، مراحل اولیه تولید سلولهای غضروفی در ماههای اخیر شروع شده است. شایان ذکر است که در صورت موفقیت، از این تکنیک میتوان برای ترمیم غضروفها و مفاصل آسیبدیده استفاده نمود. مورد دوم یعنی تولید سلولهای پوستی نیز جزو اهداف آینده گروه محسوب میشود که در صورت تحقق شرایط و جذب امکانات انجام خواهد شد.
برخی مشکلات موجود در عرصه تحقیقات سلولهای بنیادی1- عدم تصویب بهموقع طرحها
متأسفانه در کشور ما تصویب طرحهای تحقیقاتی و تخصیص بودجههای آن به کندی صورت میگیرد، بنابر این دور از انتظار نیست که طرحهای تعریف شده در حوزة سلولهای بنیادی نیز گرفتار چنین مشکلی باشند. برای مثال، بر اساس اظهارات یکی از محققان دانشگاه تربیت مدرس، اغلب تحقیقاتی که تاکنون در این دانشگاه بر روی سلولهای بنیادی صورت گرفته، با هزینههای شخصی، کمکهای برخی از مسئولان دانشگاه و کمک برخی از مراکز همچون بیمارستان شهید بهشتی و انستیتو پاستور ایران به ثمر نشستهاند. بهعبارت دیگر، اغلب تحقیقات مذکور، خارج از حیطه طرحهای تحقیقاتی مصوب و بهصورت خودجوش انجام شدهاند.
2- نیاز به بودجههای بالا و امکانات پیشرفته
تحقیق در زمینة سلولهای بنیادی همانند سایر عرصههای علمی جدید، نیازمند حمایتهای مالی و برخورداری از یکسری امکانات و ابزار اولیه است. بدیهی است در صورت عدم دسترسی به چنین ملزوماتی، انتظار ادامة تحقیقات و مطرح بودن در این عرصه، امری نامعقول بهنظر میرسد.
از جمله مواد مورد نیاز برای کشت و تکثیر سلولهای بنیادی، فاکتور رشد (Growth Factor) است که قیمت 5 میلیگرم آن حدود 650 هزار تومان بوده و این مقدار تنها برای 15 تا 20 آزمایش کافی است؛ همین موضوع برای فاکتور دیگری بنام بتاتیجیاف (ßTGF) نیز صادق است که در کشت سلولهای غضروفی کاربرد دارد. بنابراین، تهیة مواد مذکور بویژه در شرایط فعلی که محققان کشورمان بهعلت محدودیتها و تحریمهای وضعشده از سوی کشورهای غربی در تنگنای علمی قرار دارند، نه تنها به حمایتهای معنوی بلکه به تسهیلات و بودجههای مالی سازمانها و ارگانهای مربوط هم نیاز دارد. از لحاظ امکانات نیز وجود ابزارهایی چون میکروفیوژ، سانتریفوژ یخچالدار، میکروسکوپهای قوی و با کنتراست بالا و غیره از ملزومات اولیة یک آزمایشگاه بیوتکنولوژی هستند که تهیه آنها نیز به سختی میسر میشود. بنابراین، با عنایت به کاربردهای بالقوه و بالفعل سلولهای بنیادی در عرصه پزشکی و توجه اخیر مسؤولان به این موضوع، انتظار میرود حمایتهای عملی بیشتری در این زمینه صورت پذیرد.
نتیجهگیری و پیشنهاد
با توجه به مسایل مطرح شده، به نظر میرسد پیشرفت در زمینة فناوری تولید، تکثیر و بهرهگیری از سلولهای بنیادی و ارتقاء جایگاه کنونی کشورمان در این عرصه، علاوه بر عزم ملی و تلاش مستمر محققان، نیازمند توجه به عوامل متعددی است که در ادامه به برخی از آنها اشاره میشود:
1- بیشک توسعة پایدار و مداوم در هر زمینه، نیازمند برنامهریزی و آیندهنگری هدفمند و دقیق است. بهعبارت دیگر، تحقیقات در یک زمینة علمی، زمانی مثمر ثمر خواهند بود که اولاً با نیازها و امکانات موجود مطابقت داشته ثانیاً مراحل تحقیق بهطور صحیح و در راستای نیل به هدف تعریف شده باشند.
2- بر اساس واقعیتهای موجود، آنچه که در شرایط فعلی باید درباره سلولهای بنیادی به آن توجه شود، آن است که محدودیتها و خصوصیات ذکرشده در این مطلب، به معنی برتری داشتن یک دسته از سلولها بر دیگری نیست؛ واقعیت آن است که هرکدام از سلولهای بنیادی بالغ و جنینی، مزایا، معایب و بحثهای حقوقی خاص و انکارناپذیر خود را داشته و لذا نباید به بهانة پرداختن به یکی از اینها به دیگر جنبهها توجه ننمود. بنابراین بهتر است تحقیقات برای کاربرد و بهرهگیری از هر دو دسته سلول همزمان و به موازات یکدیگر صورت گیرد.
3- مسألة دیگر، توجه به این نکته است که یکی از لوازم اصلی موفقیت در این عرصة مهم، نگرش ملی و فراگروهی کار بر روی سلولهای بنیادی است. بدین معنی که نباید انتظار داشت یک فرد و یا یک مرکز بهتنهایی بتواند در این مقوله بهطور کامل موفق شود. لذا لازم است از تمامی پتانسیلهای علمی و عملی محققان و مراکز علمی- پژوهشی کشور به نحو صحیح استفاده شود. پیشنهادی که برای نیل به این هدف میتوان ارایه داد، ایجاد شبکهای تخصصی و ملی، متشکل از تمام مراکز تحقیقاتی، دانشگاهی و محققان فعال در زمینة سلولهای بنیادی است. چنین مجموعهای میتواند با حمایت و نظارت نهادهای مسؤول، ضمن سیاستگذاری تحقیقات کشور در زمینة سلولهای بنیادی، با تقسیم کار و هدایت پژوهشها در مراکز مختلف، علاوه بر ایجاد ارتباط و هماهنگی بین پژوهشگران، امکان استفاده صحیح از امکانات محدود کشور و جلوگیری از موازیکاری را به نحو مطلوب فراهم کند. بدیهی است طراحی و اجرای چنین سیستمی نهتنها احتمال بروز رقابتهای ناسالم و مخرّب را از بین میبرد بلکه باعث تقویت همکاری و روحیة کار گروهی در عرصة علمی کشور میشود.
4- از نظر تبلیغات و معرفی دستاوردهای محققان عزیز کشور نیز بایستی تاحد امکان عدالت را رعایت نمود؛ یعنی باید سعی شود همة دستاوردهای مختلف که در این زمینه وجود دارد، بهطور یکسان در سطح رسانهها، بهخصوص رسانههای دولتی منعکس شوند تا روحیة ناامیدی در کسی ایجاد نگردد.
در پایان امید است بتوان از این فناوری علاوه بر تولید علم و چاپ مقالات پژوهشی معتبر، در جهت رفع نیازهای جامعه پزشکی، بهویژه بیماران و جانبازان دردمند استفاده کرد.
به امید موفقیتهای روزافزون جامعة علمی کشور و سربلندی ایران اسلامی
منــابع مورد استفاده:
1- آهنگرزادهرضایی، محمد، تفاوت سلولهای بنیادی بالغ و جنینی و کاربرد آنها، اردیبهشت 1383، سایت شبکة تحلیلگران تکنولوژی ایران، www.itanetwork.org.
2. آهنگرزادهرضایی، محمد، گزارشی از فعالیتهای پژوهشکده رویان در زمینة سلولهای بنیادی (از زبان آقای بهاروند)، اردیبهشت 1383، سایت شبکة تحلیلگران تکنولوژی ایران، www.itanetwork.org.
3. آهنگرزادهرضایی، محمد، آشنایی با پژوهشکدة رویان، اردیبهشت 1383، سایت شبکة تحلیلگران تکنولوژی ایران، www.itanetwork.org.
4. عبدی، حمیدرضا، خصوصیات و محدودیتهای سلولهای بنیادی (از زبان دکتر سلیمانی)، فروردین 1383، سایت شبکة تحلیلگران تکنولوژی ایران، www.itanetwork.org.
5. عبدی، حمیدرضا، گزارشی از دستاوردهای دانشگاه تربیت مدرس در زمینه سلولهای بنیادی، فروردین 1383، سایت شبکة تحلیلگران تکنولوژی ایران، www.itanetwork.org.
6. عبدی، حمیدرضا، کاربردهای سلولهای بنیادی در پزشکی (دیدگاه دکتر سلیمانی)، فروردین 1383، سایت شبکة تحلیلگران تکنولوژی ایران، www.itanetwork.org.
7. Stem cells information, National Institute of Health (NIH), Department of Health and Human Services, April 2004, http://stemcells.nih.gov.
8. Chapman, A.R., Frankel M.S. and Garfinkel M.S., Stem Cell Research and Applications, Monitoring the Frontiers of Biomedical Research, American Association for the Advancement of Science and Institute for Civil Society, 1999.
9. Xiaoxia1G. and Fuchu1 H., Properties and applications of embryonic stem cells, Chinese Science Bulletin, 45(14): 1258-1265, 2000.
10. Stem Cell Therapy, Medical Research Council, April 2004, http://www.mrc.ac.uk